Tôi ít khi tiếp cận khái niệm “thời gian” qua văn học, mà thay vào đó là qua điện ảnh. Cho đến khi một người bạn giới thiệu The Order of Time bởi tác giả Carlo Rovelli, tôi mới biết rằng đã đến lúc tôi phải đào sâu khái niệm này trong địa hạt văn chương.

Ngay từ những trang đầu tiên, tôi đã bị cuốn vào tác phẩm này ngay lập tức và trong một tuần liền không thể ngừng nghĩ về nó. Tôi đọc nó liên tục, ở mọi nơi và mọi thời điểm mà tôi có thể.

The Order of Time mang đến cho tôi một trải nghiệm đọc rất tuyệt vời và nó đã trở thành quyển sách mà tôi cảm thấy có ý nghĩa nhất với mình trong năm 2024 này, không chỉ bởi thời điểm tôi đọc nó – đánh dấu một năm kể từ khi cuộc đời tôi có nhiều sự thay đổi lớn, mà còn bởi văn phong và cá tính của Rovelli.

Carlo Rovelli là một nhà vật lý học nổi tiếng. Trong The Order of Time, ông đi sâu vào bản chất của thời gian không chỉ như một hiện tượng khoa học mà còn như một cuộc bàn luận dưới góc nhìn nghệ thuật và triết học, mà cụ thể là chủ nghĩa hiện sinh, thúc đẩy tôi suy ngẫm về bản chất sự tồn tại của chính mình và những sợi dây kết nối tôi với những người khác. Đặc biệt, mỗi chương trong quyển sách này đều bắt đầu bằng một trích dẫn từ những áng thơ hay nhất từ những thi hào như Horace, Shakespeare, W. B. Yeats… Ngay từ những chương đầu tiên, khi nhìn thấy những câu thơ từ Odes của Horace, tôi biết rằng tác phẩm này đã chiếm trọn được trái tim mình. Rovelli đã giúp cho độc giả tiếp cận khoa học theo một cách rất dễ dàng và đầy thi vị.

Thời gian là sự thay đổi

Mục đích cốt lõi của quyển sách này là xem xét lại khái niệm thời gian thông qua lăng kính của vật lý hiện đại. Rovelli mở đầu cuộc thảo luận bằng cách cho rằng cách chúng ta nhìn nhận thời gian bấy lâu nay được định hình bởi hai yếu tố: kinh nghiệm, sự hiểu biết của chúng ta và các lý thuyết khoa học giải thích sự phức tạp của nó. Rovelli cho rằng thời gian là sự thay đổi. Không có thay đổi, không có thời gian. Thời gian là một thứ gì đó lưu động (fluid), thay vì là một sự tiến triển theo chiều tuyến tính từ quá khứ đến hiện tại đến tương lai. Ông đưa ra các khái niệm trong vật lý lượng tử (như entropy) và thuyết tương đối, thách thức các khái niệm truyền thống về thời gian như một thực thể tuyệt đối.

Bằng cách sử dụng các phép ẩn dụ và phép so sánh, Rovelli biến các khái niệm khoa học phức tạp trở nên dễ hiểu hơn. Ông cho rằng thời gian không tồn tại theo nghĩa thông thường chúng ta biết, mà là đặc điểm của các mối quan hệ giữa các sự kiện. Vì lẽ đó, thời gian như một mạng lưới các mối quan hệ nhân quả hơn là một bối cảnh cố định nơi mà các sự kiện diễn ra. Sự tái định hình này đưa chúng ta bước vào một địa hạt phong phú của triết học, khiến chúng ta phải suy ngẫm về vị trí của mình trong chuỗi thời gian.

Triết lý về thời gian và sự suy ngẫm về hiện sinh

Rovelli không chỉ là một nhà vật lý học tài giỏi mà ông còn am hiểu sâu sắc triết học, thơ ca và nghệ thuật. Đó là lý do vì sao triết học song hành cùng khoa học trong quyển sách này. Và một trong những khía cạnh quan trọng nhất mà ông bàn luận trong The Order of Time là sự hiểu biết — hay chính xác hơn là hiểu lầm — của chúng ta về thời gian. Khi chiêm nghiệm về thời gian, chúng ta đối mặt với bản chất tạm thời của sự tồn tại, và điều này đặt ra những câu hỏi cơ bản: Sống trong thời gian có nghĩa là gì? Nhận thức của chúng ta về quá khứ, hiện tại và tương lai định hình căn tính và lựa chọn của chúng ta như thế nào?

Rovelli lập luận rằng việc nhận ra thời gian là một mạng lưới phức tạp của các mối liên kết cho phép chúng ta trân trọng vẻ đẹp của sự tồn tại khi nó đang diễn ra. Ý niệm này gợi lên những suy ngẫm về hiện sinh, đặc biệt là quan niệm cho rằng khoảnh khắc hiện tại là tất cả những gì chúng ta thực sự sở hữu. Quá khứ, mặc dù có ảnh hưởng, nhưng lại cố định và không thể thay đổi, và tương lai vẫn chưa được định hình bởi các hành động và quyết định của chúng ta. Theo nghĩa này, hiện tại, mà Rovelli mô tả là một ‘sự kiện’, trở thành nơi hội tụ của tất cả những tiềm năng và ý nghĩa của cuộc sống.

Những suy ngẫm triết học của ông cũng đề cập đến tính tất yếu của cái chết và tính phù du của cuộc sống. Bằng cách thừa nhận bản chất phù du của sự tồn tại, chúng ta có thể học cách trân trọng những khoảnh khắc chúng ta đã và đang trải qua. Điều này cộng hưởng với các triết gia như Jean-Paul Sartre và Martin Heidegger, những người nhấn mạnh tầm quan trọng của tính xác thực (hoặc nguyên bản) (authenticity) và giá trị của sự tự do khi con người phải đối mặt với tương lai bất định.

Diễn ngôn hiện sinh của Rovelli dần trở nên phong phú hơn khi ông đi sâu vào mối quan hệ giữa thời gian và ký ức và liên hệ với In Search of Lost Time của Marcel Proust. Ông đưa ra giả thuyết rằng ký ức là những sợi chỉ dệt nên cấu trúc căn tính. Ký ức gắn chặt với sự hiểu biết của chúng ta về thời gian; chúng kết nối quá khứ và hiện tại, cung cấp thông tin để chúng ta đưa ra các lựa chọn và định hình các giá trị của chúng ta. Và cũng từ đây, những khám phá của Rovelli một lần nữa gợi lên những suy ngẫm về hai vấn đề: khao khát của con người về sự trường tồn và thực tại liên tục thay đổi.

Hãy chấp nhận sự bất định của thời gian

Ở chương cuối, Rovelli kêu gọi chúng ta chấp nhận sự bất định và cái chết là điều tất yếu. Sự chấp nhận này sẽ giúp tạo ra khả năng phục hồi và kháng thương khi đương đầu với những thăng trầm trong cuộc sống. Chúng ta không thể kiểm soát thời gian, nhưng chúng ta có thể chọn cách phản ứng và liên hệ với nó. Mỗi khoảnh khắc trở thành cơ hội để kết nối, phát triển và sáng tạo. Bằng cách nhận ra sự tương tác giữa cá nhân và vũ trụ, chúng ta có thể tìm thấy cảm giác bình yên và chủ động đưa ra những lựa chọn cho cuộc đời mình trong một thế giới vốn dĩ luôn hỗn loạn và vận động không ngừng.

Khi thời gian trôi đi và sự sống tiệm cận với cái chết, hãy để những năm tháng cuối của cuộc đời chúng ta hùng hồn và đẹp đẽ như một bản thánh lễ, như cái cách Carlo Rovelli dùng Missa Solemnis của Beethoven để miêu tả quãng đời còn lại của mình:

“In the Benedictus of Beethoven’s Missa Solemnis, the song of the violin is pure beauty, pure desperation, pure joy. We are suspended, holding our breath, feeling mysteriously.

Then the song fades and ceases. ‘The silver thread is broken, the golden bowl is shattered, the amphora at the fountain breaks, the bucket falls into the well, the earth returns to dust.’ And it is fine like this. We can close our eyes, rest. This all seems fair and beautiful to me. This is time.”

“Trong Benedictus của Missa Solemnis của Beethoven, tiếng đàn violin là vẻ đẹp thuần khiết, là nỗi tuyệt vọng thuần khiết, là niềm hạnh phúc thuần khiết. Chúng ta hồi hộp, nín thở, cảm nhận mọi điều một cách bí ẩn.

Rồi giai điệu tắt dần. ‘Sợi bạc đứt, bát vàng vỡ tan, bình đựng rượu ở đài phun nước vỡ, xô rơi xuống giếng, trái đất trở về với cát bụi.’ Và mọi thứ đều đẹp như thế này. Chúng ta có thể nhắm mắt lại, nghỉ ngơi. Tất cả những điều này công bằng và đẹp đẽ với tôi. Đây chính là thời gian.”