Clair de Lune

Khi nói đến nghệ thuật (phim ảnh, âm nhạc, sách, v.v.), chúng ta thường tìm đến chúng để giải trí, và đôi khi, chúng còn có thể làm nhiều hơn thế, đó là chữa lành về mặt tinh thần. Nghệ thuật truyền cảm hứng để chúng ta trở nên mạnh mẽ, giúp chúng ta nhìn nhận giá trị của bản thân và tìm thấy những điều tốt đẹp trong bóng tối. Tuy nhiên, nghệ thuật lại cũng có thể được tạo ra từ cái thế giới tăm tối này. Như chúng ta đã biết, trong 20 năm qua, thông qua những nỗ lực và tin tức được chia sẻ trên mạng xã hội như phong trào #MeToo, các đạo diễn, ca sĩ và nhà văn yêu thích của chúng ta hoá ra là những người phân biệt chủng tộc, những kẻ săn mồi tình dục hoặc kỳ thị người chuyển giới. Làm sao người ta có thể tiếp tục trả tiền và đón nhận những tác phẩm này khi chính người sáng tạo đã gây tổn thương cho người khác? Người hâm mộ thường bảo vệ fandom của họ bằng cách nói: “Separating the art from the artist (Tách biệt nghệ thuật khỏi nghệ sĩ)”. Chính tôi cũng muốn thưởng thức những bộ phim yêu thích mà không cần lo lắng gì về thế giới ngoài kia. Tuy nhiên, với những gì mà người nghệ sĩ đã gây ra, người ta không thể dễ dàng bỏ qua thực tế rằng hành động của họ đã được công chúng chấp nhận. Chúng ta có thể quên đi sự kỳ thị? Chúng ta có thể quên đi việc họ cưỡng bức người khác được không? Chúng ta thực sự có thể nói rằng cứ để họ tiếp tục thu lợi nhuận vì các tác phẩm của họ quá hay?

Điều này chủ yếu liên quan đến các fandom và mối quan hệ của họ với các tác phẩm họ yêu thích cũng như những người nổi tiếng đằng sau chúng. Từ điển Cambridge định nghĩa “fandom” là “một nhóm người hâm mộ ai đó hoặc điều gì đó, đặc biệt là những người rất nhiệt tình”. Những người này không chỉ thưởng thức nghệ thuật, họ đam mê chúng. Thật khó để nói với họ rằng việc đánh giá cao fandom của họ là vô đạo đức, bởi nó có ý nghĩa rất lớn đối với họ; họ sẽ lập luận bằng rất nhiều lý lẽ hoặc gạt bỏ tội lỗi của người sáng tạo sang một bên để giữ cho nghệ thuật được nguyên vẹn. Cambridge cũng định nghĩa “celebrity” là “người nổi tiếng, đặc biệt là trong ngành kinh doanh giải trí”. Kiểu “người lao động” này không làm những công việc như người bình thường; họ được hàng triệu người biết đến và những fandom này tôn thờ họ như những hình mẫu lý tưởng. Cách mà người ta phản ứng với một cái bệ bị vỡ tương đồng với cách họ nhìn nhận tội lỗi của người nổi tiếng đó. (ND: tác giả dùng từ “broken pedestal”, ngụ ý rằng đây là một thái độ cố chấp).

Một số người cho rằng chúng ta cần ngừng ủng hộ những thứ nghệ thuật này khi nghệ sĩ đã đi quá xa. Trong bài viết cho WBUR với tựa đề For Once And For All, Stop Asking Us To Separate Art From The Artists, khi thảo luận về âm nhạc của Michael Jackson sau khi những hành vi ấu dâm bị đưa ra ánh sáng, Maria Garcis nói, “Tôi biết việc loại bỏ nhạc của anh ta khỏi cuộc đời tôi chẳng ảnh hưởng gì đến tài chính của gia đình anh ta, đặc biệt là kể từ khi những thước phim tài liệu được công bố, nhạc của anh ta chẳng bị ảnh hưởng gì mấy. Nhưng tôi làm điều đó vì con trai tôi. Tôi đang gửi thông điệp gì cho con trai mình nếu tôi tiếp tục ủng hộ fandom của một người đàn ông bị buộc tội đã tổn hại đến những người dễ bị tổn thương nhất?”. Nghe nhạc trên YouTube hay Spotify thường giúp mang lại lợi nhuận cho nghệ sĩ, nhưng đó không phải là vấn đề lớn nhất. Điều đáng lo ngại hơn là khi ai đó nghĩ đến Michael Jackson, người ta chỉ nhớ đến ca khúc Thriller hơn là hành vi lạm dụng tình dục trẻ vị thành niên của anh ta. Thriller không phải là một bài hát truyền tải thông điệp lệch lạc, và nhiều bài khác của Jackson cũng thế. Thậm chí, chúng đều là những bài hát hấp dẫn, thuộc hàng kinh điển, rất hợp với những bữa tiệc hoặc khi chúng ta muốn tận hưởng một khoảng thời gian vui vẻ. Tuy nhiên, nó cũng không hẳn là một bài hát “có đạo đức”. Nó không đề cập trực tiếp đến các vấn đề xã hội hay sức khoẻ tinh thần, nó chỉ là một cách giải tỏa căng thẳng trong cuộc sống. Và dù nó có thể giúp tâm trí chúng ta xao lãng khỏi căng thẳng, nó lại không thể khiến chúng ta xao lãng khỏi những hành vi thiếu đạo đức của Jackson. Garcis nói thêm, “Tôi chọn tôn vinh những sự thật đã bị vùi lấp – của những nạn nhân, phụ nữ, người da màu, những người bị ngành công nghiệp nghệ thuật lạm dụng và sau đó vứt bỏ.” Đó không chỉ là một sai lầm, đó là tội ác, và bằng cách quên đi những gì anh ta đã làm, chúng ta đã quên đi nỗi đau mà các nạn nhân phải trải qua. Trong thời đại mà các nạn nhân bị tấn công tình dục vẫn chưa được lắng nghe, đây không phải là tín hiệu tốt cho những gì mà chúng ta làm trong tương lai.

Một khả năng khác là chúng ta vẫn thưởng thức nghệ thuật nhưng giữ nó trong sự riêng tư. Trong bài viết Separating the Art from the Artist Isn’t so Hard cho The Outline, khi thảo luận về những bộ phim do những người phạm tội ấu dâm như Roman Polanski thực hiện, Jeremy Gordon nói, “Nếu nó ở ngoài kia, chúng ta phải tìm cách tồn tại với nó, và vì vậy tôi đề xuất một ý tưởng gọi là ‘the incognito window theory of art (lý thuyết cửa sổ ẩn danh của nghệ thuật)’. Khi đó, bạn có thể trải nghiệm nghệ thuật của một người xấu và thậm chí thật sự thưởng thức nó, miễn là bạn làm điều đó trong sự riêng tư, tại nhà của mình mà không làm phiền đến người khác.” Chúng ta vẫn tìm đến nghệ thuật để trốn khỏi thực tại hoặc trị liệu tinh thần, nên chúng ta khó có thể từ bỏ nó. Nếu một người lạ khen ngợi bộ phim của một kẻ ấu dâm, bạn không nhất thiết phải biết họ cảm thấy thế nào về vấn đề này hoặc liệu họ có ủng hộ việc chữa lành vết thương cho nạn nhân hay không. Chinatown được xem là kiệt tác nhờ kỹ thuật làm phim xuất sắc và câu chuyện bi kịch đẹp đẽ; nó có thể đã truyền cảm hứng cho ai đó ngoài kia để sáng tạo nghệ thuật hoặc giúp người khác theo một cách nào đó. Tuy vậy, Polanski đã tấn công tình dục trẻ vị thành niên, và sẽ thật tàn nhẫn nếu chúng ta nhìn nhận những tội ác này như thể không có chuyện gì xảy ra với nạn nhân. Với lý thuyết cửa sổ ẩn danh của nghệ thuật, bạn có thể tiếp tục dành tình yêu cho bộ phim nhưng đồng thời không phủ nhận các bài viết, bài thảo luận về hành vi quấy rối, lạm dụng tình dục của nhà làm phim. Giống như Gordon nói, “Không ai đề xuất một loại luật phát xít nào cấm tiêu thụ các tác phẩm nghệ thuật do những người bị cáo buộc là lệch lạc thực hiện.” Tuy nhiên, “Chỉ là xã hội đang gia tăng hình phạt đối với việc bạn thưởng thức tác phẩm đó trong khi tỏ ra hoàn toàn thoải mái với những gì họ đã làm, so với những năm trước và với lý do chính đáng: một xã hội đã thờ ơ quá lâu với hành vi xấu của những người đàn ông quyền lực…” Người hâm mộ sẽ không bị quy chụp là ủng hộ tội phạm, nhưng họ phải hiểu rằng vị đạo diễn đó là tội phạm, một cách không thể chối bỏ.

Một cách tiếp cận rất khác là cố tình phớt lờ những người đó để duy trì quyền kiểm soát câu chuyện của chính chúng ta. Trong bài viết What Do We Do When the Art We Love Was Created by a Monster? trên Vox, khi thảo luận về cách đón nhận bộ phim Edward Scissorshands bất chấp cáo buộc lạm dụng Amber Heard của Johnny Depp (vào thời điểm đó), Constance Grady nói “…tôi phải ngừng nghĩ về Edward Scissorhands như là một bộ phim của Burton-Depp và ghi nhớ công sức của những người khác – mức độ yêu thích của tôi đối với nó phụ thuộc vào diễn xuất của Dianne Wiest và chỉ đạo nghệ thuật của Tom Duffield cũng như trang phục của Colleen Atwood. Bởi vì khi chúng ta càng ghi nhớ rằng một bộ phim không chỉ phụ thuộc vào Johnny Depp, thì anh ấy càng có ít quyền lực để bảo vệ mình khỏi hậu quả của những hành động bị cáo buộc.” Điều này hoàn toàn trái ngược với việc ủng hộ nghệ sĩ phạm tội. Thay vào đó, chúng ta hạ thấp sự tín nhiệm dành cho họ, công nhận công sức của những nghệ sĩ khác – những con người vô tội cùng thực hiện chung một dự án, khi đó, tội ác sẽ không thể bị che đậy bởi việc đóng góp cho nghệ thuật. Chúng ta sẽ xem đó là một tên tội phạm tham gia vào dự án, chứ không phải là “một nghệ sĩ mắc sai lầm”.

Tuy nhiên, Johnny Depp không còn là một nghệ sĩ phạm tội sau khi những hành động của Amber Heard bị phanh phui. Do đó, chúng ta đã có thể thưởng thức Edward Scissorhands một cách bình thường (Tương tự như việc chúng ta thưởng thức Aquaman phần đầu tiên bởi nó có sự đóng góp của nhiều nghệ sĩ khác, nhưng đồng thời vẫn không chối bỏ tội danh của Heard.) Đây là một trường hợp cho thấy sự nguy hiểm của “cancel culture”. Đôi khi, chúng ta sẽ làm tổn hại đến những người vô tội hoặc chúng ta chỉ trích những người đang cố gắng giành lại công lý cho bản thân. Vì vậy, chúng ta cần thận trọng với những lời chỉ trích của mình và sẵn sàng thay đổi hoặc xin lỗi họ nếu sự việc diễn ra không như những gì ta nghĩ.

Một trường hợp với những hành động cứng rắn của người hâm mộ chống lại người sáng tạo là J.K. Rowling, tác giả của Harry Potter. Rowling đã thể hiện rõ ràng thái độ kỳ thị người chuyển giới. Bà đã có nhiều cơ hội để sửa sai, nhưng thay vào đó, bà lại khiến sự việc trầm trọng thêm gấp đôi khi ám chỉ phụ nữ chuyển giới là “những người đàn ông” muốn tấn công những người phụ nữ hợp giới (cisgender) và văn hóa của những người phụ nữ “đứng đắn”. Bà ấy thậm chí còn quảng bá cho một cửa hàng kỳ thị người chuyển giới với những nguyên tắc tương tự. Bà đã làm tổn thương sâu sắc cộng đồng người chuyển giới và cho đến giờ, bà ấy không thể được tha thứ. Đây cũng là lúc fandom Harry Potter phải bước chân vào. Trích từ bài báo trên Vanity Fair của Jordan Hoffman, “Renae McBrian, người giúp duy trì MuggleNet, nói một cách ngắn gọn rằng, khi Rowling ‘đã cho chúng tôi thế giới này, chính chúng tôi đã tạo ra fandom , và chúng tôi đã tạo ra những điều kỳ diệu, xây dựng một cộng đồng trong fandom đó. Đó là thứ mà chúng tôi cần phải giữ.” và “Talia Franks, một thành viên phi nhị giới (non binary) của nhóm Harry Potter Alliance đã thẳng thừng hơn khi nói rằng ‘Tôi không cần J.K. Rowling chút nào.’ Khi tôi lướt qua các bài đăng về Harry Potter và LGBTQ+ trên Instagram, tôi thấy người hâm mộ giới thiệu cho nhau những câu chuyện giả tưởng tương tự, ủng hộ những người hâm mộ chuyển giới, đùa với nhau rằng Daniel Radcliffe đã viết bộ truyện này, phân tích những sai sót liên quan đến bản sắc con người trong bộ truyện. Nhưng đồng thời, họ vẫn cho phép bản thân say mê tiểu thuyết, phim ảnh, cosplay và thế giới Harry Potter nói chung. Một số người hâm mộ thậm chí còn tẩy chay các sản phẩm thương mại nhượng quyền mới ra mắt, thay vào đó, họ “tham dự các buổi gặp mặt, nghe podcast, đọc fan fiction và đọc lại những quyển đã có trên kệ sách” (ND: tức là họ tẩy chay những sản phẩm thương mại hoặc tác phẩm mới của J.K. Rowling để không đóng góp lợi nhuận cho bà ấy). Roti Porter – một thành viên chuyển giới của fandom nói “Tôi không muốn cho J.K. Rowling cảm thấy hả hê khi cướp lấy thứ mà tôi yêu thích khi còn nhỏ.” Harry Potter là câu chuyện về một kẻ yếu thế nhận ra rằng mình có giá trị, có thể chiến đấu chống lại cái ác và những điều đau khổ trong cuộc sống, và câu chuyện đó đã cứu nhiều rất nhiều độc giả khỏi trầm cảm, lo lắng và khủng hoảng hiện sinh. Những “Potterheads” này đã chiến đấu chống lại sự cố chấp của chính người sáng tạo và giành lấy những quyển sách mà họ yêu quý để lưu giữ chúng như những tác phẩm tôn vinh nhân loại. Không ai có thể lấy đi tình yêu của họ dành cho thế giới phù thủy này…đặc biệt là J.K. Rowling.

Sau khi đọc nhiều bài viết với nhiều ý kiến khác nhau, tôi nhận thấy khó có thể đưa ra một giải pháp dễ dàng. Trên thực tế, có rất nhiều phương tiện truyền thông và rất nhiều người sáng tạo với mức độ thiện và ác khác nhau, có lẽ không có một giải pháp chung cho vấn đề này. Câu hỏi không còn là liệu chúng ta có thể tách nghệ thuật khỏi nghệ sĩ hay không, mà là khi nào? Khi nào chúng ta ngừng ủng hộ các nghệ sĩ và tìm kiếm những tác phẩm đóng góp những ý tưởng tốt hơn cho xã hội, và khi nào chúng ta lấy lại được những thứ chúng ta yêu quý từ những người xấu xa, để người ta luôn nhớ rằng họ là người xấu xa, nhưng đồng thời vẫn nhìn nhận tác phẩm của họ là động lực tốt đẹp? Cuối cùng, vấn đề không nằm ở kỹ thuật mà là ở nỗ lực. Nếu một tác phẩm nghệ thuật ủng hộ những đối tượng yếu thế trong xã hội (dân tộc thiểu số, thiểu số tính dục, cộng đồng LGBTQ+, người đa dạng thần kinh (neurodiverse), người khuyết tật và nạn nhân bị hành hung), thông qua việc ủng hộ bình đẳng/nhu cầu hoặc giải quyết vấn đề sức khỏe tinh thần và cảm xúc, thì chúng ta có đủ lý do để tiếp tục tận hưởng nó. Tuy nhiên, để thực sự ủng hộ các giá trị của hy vọng và công lý mà những loại hình nghệ thuật này đề cao, chúng ta cũng phải phê phán những nghệ sĩ lạm dụng việc làm tổn thương chính những người yếu thế mà lẽ ra họ phải giúp đỡ. Chúng ta có thể chỉ trích họ vì những bình luận mù quáng hoặc bắt họ vì tội lạm dụng tình dục. Nếu họ vẫn kiếm tiền từ một dự án (chẳng hạn như với tư cách là một tác giả), thì chúng ta nên cân nhắc việc đầu tư tiền của mình vào nơi khác. Chúng ta có thể đầu tư vào những bộ phim/bài hát/sách mới có ý tưởng tương tự và/hoặc ủng hộ các tổ chức hỗ trợ những người bị áp bức. Có thể một ngày nào đó, chúng ta có thể dành doanh thu của một nghệ sĩ phạm tội cho các tổ chức hỗ trợ nạn nhân. Chúng ta không cần phải cảm thấy tội lỗi khi đầu tư cảm xúc vào tác phẩm nghệ thuật, nhưng cần phải hướng năng lượng đó vào những thay đổi tích cực trong xã hội.

Miễn là chúng ta chống lại sự bất công, chú ý đến cách truyền thông và những người nổi tiếng ảnh hưởng đến chúng ta, nhớ đến các nạn nhân và mong muốn của họ, đồng thời cố gắng hết sức để tạo ra một thế giới tốt đẹp hơn cho người khác, chúng ta có thể giải quyết được mối quan hệ giữa một tác phẩm nghệ thuật và một nghệ sĩ phạm tội hoặc mắc sai lầm.

Nguồn: Tiểu luận của Lorenzo Canizares, Đại học Bắc Texas

***

Reference:

Chicago Tribune. (2020, September 17). #MeToo: A timeline of events. Retrieved November 28, 2020, from https://www.chicagotribune.com/lifestyles/ct-me-too-timeline-20171208-htmlstory.html

FANDOM: Definition in the Cambridge English Dictionary. (n.d.). Retrieved October 25, 2020, from

https://dictionary.cambridge.org/us/dictionary/english/fandom

CELEBRITY: Definition in the Cambridge English Dictionary. (n.d.). Retrieved October 25, 2020, from

https://dictionary.cambridge.org/us/dictionary/english/celebrity

Garcia, M. (2019, March 13). For Once And For All, Stop Asking Us To Separate Art From The Artists. Retrieved November 28, 2020, from https://www.wbur.org/artery/2019/03/13/stop-asking-us-to- separate-art-from-the-artists

Gordon, J. (2019, February 13). Separating the art from the artist isn’t so hard. Retrieved November 28, 2020, from https://theoutline.com/post/7070/separating-the-art-from-the-artist-isnt-so-hard?zd=3

Grady, C. (2018, October 11). What do we do when the art we love was created by a monster? Retrieved November 28, 2020, from http://www.vox.com/culture/2018/10/11/17933686/me-too-separating-artist- art-johnny-depp-woody-allen-michael-jackson-louis-ck

Hoffman, Jordan. “How the Harry Potter Fandom Is Reacting to J.K. Rowling’s Anti-Trans Statements.” Vanity Fair, Vanity Fair, 15 June 2020, www.vanityfair.com/style/2020/06/how-the-harry-potter- fandom-is-reacting-to-jk-rowlings -anti-trans-statements.