Clair de Lune

Girl with a Pearl Earring là tác phẩm nổi tiếng nhất của danh họa người Hà Lan Johannes Vermeer (1632-1675). Lịch sử ra đời, danh tính của chủ thể và số phận của bức tranh trong 200 năm đầu tiên vẫn là ẩn số. Điều này khiến cho Girl with a Pearl Earring là một trong những bức tranh bí ẩn nhất trên thế giới cùng với Mona Lisa của thiên tài Leonardo da Vinci. Ngoài ra, còn có nhiều điều thú vị xoay quanh tác phẩm này xứng đáng để những người yêu tranh tìm hiểu.

Không phải tranh chân dung (portrait) mà là ‘tronie’ với kích thước nhỏ bất ngờ

Girl with a Pearl Earring có kích thước 44,5 x 39 cm và là ‘tronie’ – một thể loại tranh phát triển trong Thời kỳ hoàng kim Hà Lan, diễn ra đồng thời với trào lưu Baroque ở châu Âu trải dài trong thế kỷ 17. Trong tiếng Hà Lan, ‘tronie’ có nghĩa là ‘gương mặt’ hoặc ‘biểu hiện’. Các hoạ sĩ vẽ loại tranh này nhằm nghiên cứu về biểu hiện sinh lý học, cử chỉ, kiểu người của một cá nhân hoặc một nhân vật thú vị. Đây cũng là cách để họ nâng cao hoặc thể hiện tay nghề thông qua việc thử nghiệm về nét mặt và ánh sáng.

Sự khác biệt giữa tronie và portrait chính là: tronie được tạo ra một cách tự do trong các xưởng như một phương tiện đào tạo và nghiên cứu, nhưng đồng thời cũng được tạo ra như một tác phẩm nghệ thuật độc lập và lưu hành trên thị trường nghệ thuật mở; còn portrait phác hoạ một nhân vật đương thời, chúng là những tác phẩm được uỷ thác và được vẽ nhằm thể hiện cấp bậc và địa vị của nhân vật trong tranh.

200 năm chìm trong quên lãng

Dù được mệnh danh là tác phẩm nổi tiếng nhất của Johannes Vermeer và là đại diện tiêu biểu cho thời kỳ nghệ thuật rực rỡ ở Hà Lan, Girl with a Pearl Earring đã chìm vào quên lãng trong suốt 200 năm. Người ta cho rằng nó được vẽ vào khoảng năm 1665-1666, sau đó xuất hiện trở lại vào năm 1881 trong một cuộc đấu giá của Venduehuis der Notarissen ở The Hague trong tình trạng nhiều bụi bẩn, xuống cấp và không rõ ai là tác giả. Andries des Tombe là người đã mua nó chỉ với 2 guilder và 30 xu tiền phí (khoảng 30 euro ngày nay). Sau đó, tranh được Tombe đưa đến Antwerp để hoạ sĩ Van der Haeghen phục chế.

Sau khi Tombe qua đời vào năm 1902, do không có người thừa kế, ông đã tặng bức tranh cho Bảo Tàng Hoàng Gia Moritz (Mauritshuis). Qua di chúc của Tombe, người ta mới biết rằng đây là tranh của Vermeer, được xác nhận bởi Victor de Stuers – người hàng xóm của Tombe và đã đi cùng ông đến buổi xem trước của cuộc đấu giá. Ngoài Girl with a Pearl Earring, Tombe còn tặng 11 bức tranh khác cho bảo tàng Mauritshuis.

Chiếc hoa tai có thể không phải là ngọc trai thật

Bức tranh này còn có nhiều cái tên được sử dụng qua từng thời kỳ khác nhau như “Girl in a Turban”, “Head of a Girl in a Turban”, “The Young Girl with Turban” hay “Head of a Young Girl” vì chiếc khăn xếp là thứ nổi bật nhất. Sau này, khi tác phẩm được đặt tên là “Girl with a Pearl Earring” như ngày nay thì người ta mới bắt đầu tìm hiểu về chiếc hoa tai.

Tháng 12/2014, giáo sư Vincent Icke tại Viện Thiên văn học lý thuyết đã viết trên tờ New Scientist rằng ánh sáng phản chiếu từ viên ngọc trong bức tranh không khớp với ánh sáng của viên ngọc trai thật. Bởi ngọc trai thật có ánh sáng mềm mại hơn. Trong khi đó, chiếc hoa tai trong bức tranh phản chiếu ánh sáng như chất liệu bạc. Kích thước của viên ngọc trai cũng là vấn đề đáng để xem xét.

Giám tuyển Quentin Buvelot giải thích “Những viên ngọc trai lớn rất hiếm và thường rơi vào tay những người giàu nhất hành tinh. Vào thế kỷ 17, những viên ngọc trai thủy tinh rẻ hơn, thường là từ Venice, cũng khá phổ biến. Chúng được làm từ thủy tinh, sau đó sơn mài để tạo nên một lớp hoàn thiện mờ”. Ông cho rằng có lẽ cô gái cũng đang đeo một chiếc hoa tai “ngọc trai” thủ công như vậy.

Màu xanh trên chiếc khăn xếp là ultramarine và cực kỳ đắt tiền

Mauritshuis đã thực hiện cuộc nghiên cứu bảng màu mà Vermeer sử dụng. Theo đó, màu xanh trên chiếc khăn xếp và những vệt bóng trên áo có tên là ultramarine – được làm từ khoáng chất màu xanh lazurite trong đá bán quý lapis lazuli. Hầu hết tất cả các loại ultramarine được sử dụng trong lịch sử nghệ thuật đều đến từ một nơi trên Trái Đất: một vài mỏ trên sườn dốc của khu vực ngày nay là phía Đông Bắc Afghanistan. Cái tên ‘ultramarine’ theo nghĩa đen có nghĩa là ‘ngoài biển’. Một số viên lapis lazuli được vận chuyển đến châu Âu từ Trung Á bằng thuyền, nhưng phần lớn được vận chuyển bằng đường bộ dọc theo tuyến đường thương mại nổi tiếng: Con đường tơ lụa. Sự quý hiếm của nguyên liệu thô và quá trình chiết xuất tốn thời gian này cho thấy ultramarine là chất màu đắt nhất lúc bấy giờ, thậm chí còn có giá trị cao hơn vàng.

Nền đen từng là màu xanh đậm

Trong quá trình phục chế, các chuyên gia phát hiện ra rằng nền đen của bức tranh ban đầu có màu xanh đậm như men. Các mặt cắt ngang và kiểm tra dưới kính hiển vi cho thấy Vermeer đã xây dựng lớp nền này qua nhiều lớp. Đầu tiên, ông phủ một lớp màu đen có chứa bột than đen (charcoal). Sau đó, ông sơn một lớp men màu xanh lá cây chứa màu chàm (indigo) và màu vàng (weld). Tuy nhiên, các sắc tố hữu cơ của hai màu này đã phai màu theo năm tháng.

Bức tranh đã truyền cảm hứng cho sự ra đời của nhiều tác phẩm nghệ thuật khác. Tracy Chevalier đã viết một tiểu thuyết lịch sử với tựa đề Girl with a Pearl Earring vào năm 1999. Trong tiểu thuyết, Johannes Vermeer có quan hệ tình cảm với một cô người hầu tên Griet, người được ông thuê để làm mẫu với chiếc khuyên tai của vợ Vermeer. Năm 2003, một bộ phim cùng tên được thực hiện dựa theo tiểu thuyết của Chevalier với vai chính do nữ diễn viên Scarlett Johansson đảm nhận. Năm 2008, một vở kịch cũng lấy tên Girl with a Pearl Earring đã được công diễn tại Anh.

Sau 10 năm vẽ Girl with a Pearl Earring, Johannes Vermeer qua đời trong tình cảnh túng thiếu. Các tác phẩm của ông chỉ được chú ý sau 2 thế kỷ nhờ nhà phê bình Thoré-Bürger. Ông đã đưa các tác phẩm của Vermeer trở thành tâm điểm chú ý của những người Pháp giàu có vào thế kỷ thứ 19.