Clair de Lune

Anh không biết tương lai sẽ ra sao, Theo à – nhưng – anh biết cái quy luật vĩnh cửu rằng mọi thứ đều thay đổi – hãy nghĩ lại 10 năm trước, điều kiện, tâm trạng con người, tóm lại mọi thứ đều khác. Và 10 năm tới, chắc chắn sẽ có rất nhiều thay đổi. Nhưng làm một điều gì đó sẽ trường tồn – người ta sẽ không dễ dàng hối hận vì đã làm điều đó. Càng hăng hái càng tốt, thà thất bại còn hơn ngồi im.

Đây là những lời Vincent viết cho em trai Theo trong bức thư #515, được gửi vào ngày 14/7/1885.

Khi đọc qua vài bức thư trong số hàng trăm bức Vincent gửi cho Theo, tôi tự hỏi chúng ta biết gì về người đàn ông này? Khi nhắc tới van Gogh, chúng ta nghĩ đến The Starry Night, nghĩ đến một danh hoạ quẫn trí tự cắt tai mình, nghĩ đến những buổi triển lãm rực rỡ và đông nghịt người đến chụp ảnh. Dĩ nhiên tôi không có ý kiến gì về những buổi triển lãm này, vì dù có phục vụ cho mục đích thương mại hay gì đi chăng nữa, tôi vẫn thấy đó là một trong những cách để hậu thế biết đến ông nhiều hơn, vì ông xứng đáng được như vậy. Còn việc thật sự thưởng lãm và tôn vinh nghệ thuật của ông, tôi nghĩ nó tuỳ vào mỗi người, không thể cưỡng ép điều đó được.

Quay về chủ đề chính. Điều tôi muốn nói ở đây là chúng ta biết quá ít về ông. Những gì chúng ta đọc về ông trên sách báo, những bức tranh nổi tiếng như The Starry Night, Café Terrace at Night, những bức chân dung tự họa, hay thậm chí là có tới 3 bộ phim kiến giải về cái chết của ông, chỉ là một phần nhỏ trong cuộc đời của một danh họa có số phận thăng trầm nhưng năng lực sáng tạo nghệ thuật đáng ngưỡng mộ.

Muốn hiểu rõ hơn về cuộc đời và quá trình sáng tạo của Vincent van Gogh, hãy bước vào thế giới nội tâm đầy phức tạp qua những bức thư ông gửi cho người em trai và những bạn bè, người thân khác của ông. Tôi nghĩ rằng nếu không là hoạ sĩ, Vincent sẽ là một nhà văn tài năng không kém. Cách hành văn của ông chân thành và lôi cuốn. Ông quả thực là một người kể chuyện rất giỏi, cả về câu từ lẫn hình ảnh.

Trong suốt cuộc đời mình, Vincent đã viết gần 2,000 bức thư. Nhưng sau khi ông mất, người ta chỉ thu thập được 903 bức thư, được viết từ năm 1872 cho đến khi Vincent qua đời vào năm 1890. Trong đó có 820 bức thư do Vincent viết, 83 bức còn lại là được gửi đến ông. Hầu hết các bức thư của Vincent đều gửi đến Theo – em trai, bạn thân và cũng là người ủng hộ Vincent hết mực. Theo giữ những lá thư của Vincent hết sức cẩn thận. Còn Vincent ít cẩn thận hơn, ông ném rất nhiều lá thư đi hoặc đốt chúng.

Mặc dù Vincent là người Hà Lan nhưng 1/3 trong số các bức thư được viết bằng tiếng Pháp. Điều khiến những bức thư càng trở nên đặc biệt chính là ông còn vẽ phác họa trên đó và viết tên của những màu sắc mà ông sử dụng. Chỉ cần đọc thư là chúng ta có thể cảm nhận được tình cảm giữa Vincent và Theo sâu sắc như thế nào. Ông viết đến vài lần một tuần, mỗi bức thư đều khá dài và thân mật. Bức thư đầu tiên ông gửi cho Theo vào ngày 29/9/1872 tại The Hague có lẽ là một trong những bức ngắn hiếm hoi.

Theo thương mến,

Cảm ơn vì những bức thư của em. Anh rất vui khi biết rằng em đã trở về an toàn. Những ngày đầu tiên anh rất nhớ em, và anh cảm thấy thật lạ khi về nhà vào buổi chiều nhưng không thấy em ở đó.

Chúng ta đã có những ngày rất dễ chịu. Chúng ta thật sự đã đi dạo cùng nhau, ngắm nghía thứ này thứ kia bất cứ khi nào ta có cơ hội.

Thời tiết thật kinh khủng. Em chắc hẳn đã cảm thấy bồn chồn khi đi bộ đến Oisterwijk. Hôm qua có cuộc đua nước kiệu nhân dịp triển lãm, nhưng việc chiếu sáng và bắn pháo hoa đã bị hoãn lại vì thời tiết xấu, nên cũng may là em không ở lại để xem. Lời chào chân thành từ gia đình Haanebeeks và Rooses.

Thương mến,

Vincent

Trong các bức thư sau này, chúng ta thấy được rất nhiều suy tư và trăn trở của Vincent về cuộc đời, phần lớn là về sự nghiệp nghệ thuật của ông. Tài chính luôn là nỗi băn khoăn lớn nhất của Vincent và ông sống chủ yếu nhờ Theo chu cấp. Khó khăn về tài chính và sự vật lộn để bán được các tác phẩm khiến tinh thần của Vincent dần kiệt quệ. Vincent đã gửi tranh cho Theo, nhưng nỗ lực của hai anh em trở nên vô vọng vì trong một thời gian dài không có một khách hàng nào. Trớ trêu thay, giá trị của các tác phẩm của ông chỉ được công nhận khi ông đã chết. “The Death Effect” và câu nói “Người ta chỉ trả nhiều tiền hơn khi người nghệ sĩ đã chết” là một sự thật tàn nhẫn đối với những người làm nghệ thuật chân chính. Dù sinh ra khác thời và hoạt động nghệ thuật ở hai lĩnh vực khác nhau, Vincent khiến tôi ngay lập tức nghĩ đến Sylvia Plath – danh tiếng của cô chỉ thật sự rạng rỡ khi hai tập thơ Ariel và The Colossus được xuất bản sau khi cô qua đời.

Vincent sống một cuộc đời ngắn ngủi nhưng nhiều trầm luân và những nỗi đau lặng lẽ. Trong nhiều bức thư, ta cảm thấy như thể ông tồn tại trên cõi đời này như một sự lưu đày, một con người có số phận bị Chúa chối từ. Bức thư #155 là một trong những bức thư dài nhất của Vincent, khi ông đã không thể kìm nén sự tuyệt vọng của mình.

Em có thấy không? Nó cứ hành hạ anh liên tục, rồi anh cảm thấy như một tù nhân khốn cùng, bị loại trừ khỏi công việc và những thứ thiết yếu nằm ngoài tầm với của anh. Vì lẽ đó, anh không khỏi u sầu, anh cảm thấy trống rỗng ngay cả ở nơi tình bạn, tình cảm cao cả và nghiêm túc có thể tồn tại, và anh cảm thấy sự chán nản khủng khiếp đang gặm nhấm linh hồn anh, và số phận dường như tạo ra một rào cản chống lại bản năng cảm xúc của anh, hay một làn sóng ghê tởm nhấn chìm anh. Rồi anh phải thốt lên ‘Lạy Chúa! Còn bao nhiêu lâu nữa?’. Anh có thể nói gì đây? Những gì diễn ra bên trong có thể hiện ra bên ngoài không? Anh như thể một con người với ngọn lửa đang cháy dữ dội trong tâm hồn nhưng không ai thèm đến để sưởi ấm, còn những người qua đường chẳng thấy gì ngoài một chút khói trên đỉnh ống rồi lại đi tiếp.

Gửi từ Cuesmes, khoảng ngày 22-24/6/1880

Tuy nhiên, nếu nghiền ngẫm thật lâu các bức thư của ông, ta sẽ thấy thực chất bên cạnh cái không khí ảm đạm đó, ông vẫn thể hiện sự lạc quan và niềm hy vọng vào cuộc sống. Tình yêu thiên nhiên, nỗ lực thoát khỏi cuộc sống khắc nghiệt đối với người làm nghệ thuật và tình trạng u uất là điều mà chúng ta nên tôn vinh khi nhớ đến Vincent. Khi đào sâu vào các bức thư, ta thấy rằng ông luôn khao khát được vẽ và ngay cả chính bản thân ông luôn muốn mình khoẻ mạnh và sáng suót để có thể làm việc được nhiều hơn.

Tuy nhiên, em đừng nghi ngờ gì về điều này – cách để thành công là phải can đảm và kiên nhẫn và tiếp tục làm việc chăm chỉ

Thư #557, gửi từ Antwerp vào ngày 2/2/1886

Ngoài Theo, Vincent còn gửi thư cho hoạ sĩ Anthon van Rappard – người bạn và cũng là cố vấn của ông trong khoảng 4 năm.

Công việc được đề cập, vẽ tranh về những người nông dân, là một công việc tốn nhiều công sức đến nỗi những người cực kỳ yếu đuối thậm chí sẽ không bao giờ bắt tay vào làm. Và ít nhất tớ đã bắt tay vào thực hiện và đặt được những nền tảng nhất định, đây không hẳn là phần dễ dàng nhất trong công việc! Và tớ đã nắm được một số điều chắc chắn và hữu ích trong vẽ và hội họa, chắc chắn hơn cậu nghĩ, bạn yêu quý ạ. Nhưng tớ vẫn tiếp tục làm những gì chưa làm được để học cách làm được chúng.

Thư #528, gửi từ Nuenen, ngày 18/8/1885 

Nhưng vượt lên trên cảm xúc cá nhân, những bức thư của Vincent van Gogh là nguồn cảm hứng dồi dào và bất tận cho những con người yêu và làm nghệ thuật. Đáng chú ý nhất là những bức thư ông gửi từ Arles – nơi có thiên nhiên hùng vĩ không chỉ xoa dịu tâm hồn ông mà còn tạo động lực để ông cho ra đời nhiều tác phẩm hơn. Các bức thư được gửi trong khoảng thời gian đó chứa đựng tình yêu dạt dào của ông dành cho thiên nhiên và biết bao suy tư về nghệ thuật.

Những gì em nói về cuộc trò chuyện tại Nouvelle Athènes thật thú vị. Em biết bức chân dung nhỏ của Desboutin mà Portier có. Thật là một hiện tượng kỳ lạ khi tất cả các nghệ sĩ, nhà thơ, nhạc sĩ, họa sĩ đều bất hạnh về mặt vật chất – ngay cả những con người hạnh phúc – những gì em nói về  Guy de Maupassant gần đây một lần nữa chứng minh điều đó. Nó gợi lên câu hỏi muôn thuở: Liệu cuộc sống có hiển hiện toàn bộ trước mắt chúng ta trước khi ta chết, hay ta chỉ thấy được một bán cầu?

Nói riêng về hoạ sĩ, những người đã chết và được chôn cất, sẽ giao tiếp với thế hệ mai sau bằng những tác phẩm của họ. Liệu đó là tất cả hay còn nhiều hơn thế? Với một họa sĩ, cái chết có lẽ không phải là điều khó khăn nhất.

Về phần anh, anh khẳng định rằng anh không biết gì về chuyện đó. Nhưng cảnh tượng của những vì sao luôn khiến anh mơ mộng, đơn giản như cái cách mà những chấm đen trên bản đồ tượng trưng cho làng mạc và thị trấn cũng khiến anh mơ mộng.

Thư #638, gửi từ Arles vào khoảng ngày 9 hoặc 10/7/1888

Thế nhưng, bi kịch lại một lần nữa tìm đến Vincent khi trớ trêu thay, cảm hứng sáng tạo dồi dào lại khiến ông làm việc với nhịp độ điên cuồng và tinh thần ông trở nên quá tải. Trong 2 năm cuối đời, ông đã hoàn thành hàng trăm bức tranh. Nhưng có một điều chúng ta nên nhớ, rằng những bức tranh đó là minh chứng cho nỗ lực thoát khỏi cái vòng bi kịch lẩn quẩn. Người ta chỉ nhớ đến ông như một danh hoạ tài năng quẫn trí, nhưng thực chất hy vọng mới là thứ giúp ông tạo ra những tác phẩm để giao tiếp với hậu thế. Nỗ lực và hy vọng thoát khỏi căn bệnh trầm cảm của Vincent van Gogh là điều xứng đáng được tôn vinh, dù cho ông có làm được điều đó hay không. Và cái chết của Vicent không phải là dấu chấm hết, vì với ông, “nó giống như cách chúng ta bắt chuyến tàu tới Tarascon hay Rouen, chúng ta dùng cái chết để tới các vì sao”.