Clair de Lune

Vài điều cơ bản về giả thuyết Sapir-Whorf

Thuyết tương đối ngôn ngữ (linguistic relativity) hay giả thuyết Sapir-Whorf (viết tắt: SWH) được đặt tên theo hai nhà ngôn ngữ học Edward Sapir và Benjamin Whorf, và được truyền cảm hứng từ thuyết tương đối của Albert Einstein. SWH cho rằng cấu trúc của một ngôn ngữ ảnh hưởng đến thế giới quan và nhận thức của người nói. Thực chất, SWH gây ra nhiều tranh cãi và bị rất nhiều nhà ngôn ngữ học phản bác. Tuy vậy, nó vẫn là một đề tài thú vị và là niềm cảm hứng cho nhiều tác phẩm văn học.

“Story of Your Life” (1998) của Ted Chiang không phải là tác phẩm duy nhất lấy SWH làm tiền đề. Trước đó, một trong những tiểu thuyết bất hủ – 1984 của George Orwell đã ứng dụng khái niệm tương đối của ngôn ngữ, lúc bấy giờ giả thuyết này chỉ mới được bàn luận trong giới học thuật và chưa có cái tên chính thức. Nhưng phân tích 1984 không phải là hành động khôn ngoan cho lắm, nên bài viết này sẽ chỉ nói về SWH trong Arrival – bộ phim chuyển thể từ “Story of Your Life”.

2 cấp độ của SWH

SWH có 2 dạng, hay 2 cấp độ:

– Cấp độ mạnh được gọi là linguistic determinism, tức ngôn ngữ quyết định cách chúng ta nhìn nhận và diễn giải thế giới. Theo đó, niềm tin và giá trị riêng của mỗi quốc gia và nền văn hóa đều là kết quả trực tiếp của ngôn ngữ mà quốc gia đó sử dụng. Một quốc gia không có ngôn ngữ để mô tả một ý tưởng hoặc khái niệm cụ thể thì không thể hiểu hoặc nhận thức được nó. Ngày nay, cấp độ này bị phản bác rất nhiều bởi nó chỉ mang tính giản lược và không suy xét đến sự khác biệt cá nhân cũng như kinh nghiệm chủ quan.

– Cấp độ yếu hơn là linguistic relativism, cho rằng ngôn ngữ mà một người sử dụng ảnh hưởng đến nhận thức của người đó về thế giới, nhưng không định nghĩa nó.

Benjamin Whorf còn củng cố giả thuyết của mình bằng việc nhắc đến công trình nghiên cứu từ vựng của người Eskimo do Franz Boas (thầy giáo của Edward Sapir) thực hiện. Whorf lập luận rằng vì người Eskimo sống quá gắn bó với tuyết ở Bắc Cực nên họ đã phát triển khoảng 50 từ vựng để mô tả nó, trong khi các nền văn hoá khác thì không có. Chẳng hạn như qanik = falling snow (tuyết rơi), aniu = snow used to make drinking water (tuyết được dùng để làm nước uống), aputi = snow on the ground (tuyết ở mặt đất),…

SWH là tiền đề xây dựng nội dung trong Arrival

Trong Arrival, giả thuyết Sapir-Whorf là tiền đề quan trọng nhất để xây dựng câu chuyện. Khác với người Trái Đất, cách diễn ngôn của Heptapod là mỗi câu di chuyển theo một vòng tròn (gọi là “logogram”). Điều này biểu thị cho việc họ không nhìn nhận thời gian theo đường thẳng (tuyến tính) như chúng ta, mà là một vòng tròn không có điểm đầu hay cuối. Việc tiếp cận và lĩnh hội ngôn ngữ của sinh vật ngoài hành tinh Heptapod không chỉ thay đổi nhận thức của nhà ngôn ngữ học Louise Banks về thời gian, mà còn mang đến cho cô khả năng trải nghiệm dòng thời gian như họ.

Khi đó, quá khứ, hiện tại và tương lai gắn kết làm một. Không có “thực tại” nào ở đây cả. Mọi thời gian đều có thật như nhau, bao gồm cả quá khứ và tương lai, và hiện tại không gì khác hơn là một khoảnh khắc riêng lẻ trong hàng nghìn khoảnh khắc khác.

Một chi tiết cực kỳ quan trọng khiến tôi thật sự nể phục tác giả Ted Chiang, đạo diễn Denis Villeuneuve và biên kịch Eric Heisserer đó chính là khi Louise cố gắng vẽ logogram trên tấm kính để giao tiếp với Abbott, cô nói với Ian rằng “Tôi không viết được bằng cả hai tay”. Vì sao lại như vậy? Nếu nghĩ theo cách thông thường của chúng ta, vẽ một vòng tròn lớn trên tấm kính bằng hai tay sẽ nhanh và dễ hơn rất nhiều. Nhưng vốn dĩ Abbott không cho phép Louise thực hiện điều đó cả về mặt ý thức lẫn thể chất. Cô chỉ có thể vẽ nửa vòng tròn sau khi Abbott cho cô thấy giây phút mình có con, và Abbott vẽ nửa vòng tròn còn lại. Cảnh phim này có 2 ý nghĩa.

Thứ nhất, đó là khoảnh khắc sinh vật Heptapod ban tặng Louise vũ khí mà họ nói – ngôn ngữ giúp khai mở năng lực trải nghiệm dòng thời gian phi tuyến tính. Tác giả Ted Chiang gọi đây là “simultaneous consciousness (ý thức đồng hiện)”. Bởi Louise không chỉ đơn thuần thấy được tương lai, mà ý thức của cô ở quá khứ, hiện tại và tương lai hoà làm một.

Thứ hai, hành động Abbott vẽ nửa vòng tròn còn lại chính là thông điệp của họ về sự đoàn kết mà họ muốn gửi đến người Trái Đất. Cũng giống như cách mà Louise giải thích từ “gavisti” trong tiếng Phạn. Với cô, “gavisti” không phải là “chiến tranh” hay “bất đồng”, mà chỉ là “mong muốn có thêm bò”. Heptapod đến Trái Đất để “cung cấp vũ khí”, nhưng vũ khí mà họ mang đến không dùng cho mục đích chiến tranh, mà là để thúc đẩy các quốc gia phải đoàn kết và khai mở tương lai.

Việc sử dụng giả thuyết Sapir-Whorf làm tiền đề cho nội dung dĩ nhiên đã khiến Arrival gây rất nhiều tranh cãi. Đó là chưa kể đến việc tiền đề này đã tạo ra rất nhiều nghịch lý mà có lẽ nên được phân tích ở những bài sau. Tuy nhiên, đối với một người yêu điện ảnh đồng thời là một người đã trải qua rất nhiều buổi học nghiên cứu về ngôn ngữ thời đại học như tôi thì Arrival là một ví dụ sâu sắc để chúng ta suy ngẫm về tầm quan trọng của ngôn ngữ, không chỉ đối với nhận thức của con người mà còn đối với văn hoá đại chúng. Sau cùng thì khả năng khai mở tương lai của ngôn ngữ Heptapod chỉ là một phương thức ẩn dụ rằng cách chúng ta suy nghĩ, nhìn nhận thế giới và hành động rồi cũng phải thay đổi nếu như ta muốn tiến đến một bậc văn minh cao hơn.