Clair de Lune

Chẳng đưa ra ý kiến gì cả, chỉ là bài phỏng vấn đạo diễn Trần Anh Hùng và phản ứng của các bạn cinephile hai ngày nay đột nhiên làm tôi nhớ đến lời tựa của quyển “Studying Contemporary American Film: A Guide to Movie Analysis” của tác giả Thomas Elsaesser và Warren Buckland.

Trong đó, tác giả dẫn một giai thoại được kể lại bởi Phó giáo sư nghiên cứu điện ảnh Chuck Kleinhans. Giai thoại đó nói về:

“Một xã hội sinh sống trên thiên đường nhiệt đới – nơi chưa từng phát triển về khoa học sinh học. Xã hội này được bao quanh bởi hàng nghìn loài chim, và ngắm chim là sở thích của người bản địa. Họ ngắm, bàn luận, và viết về chim một cách say sưa. Cho đến một ngày, một vài người từ xã hội khác kéo đến. Nhóm người này giải thích rằng họ cũng muốn ngắm, bàn luận và viết về chim, nhưng họ sẽ làm theo kiểu khác. Họ dường như rất thích thú với việc thu thập dữ liệu và ca ngợi vẻ đẹp của các loài chim. Họ dành nhiều ngày chỉ để nghiên cứu một con chim, và tranh luận những câu hỏi như chim có thể bay, di cư và xây một cái tổ giống y hệt nhau từ năm này sang năm khác như thế nào.

Ban đầu những người bản địa chỉ cười vì nghĩ rằng mấy chuyện đó vớ vẩn. Sau đó nhóm người ngoại lai kia bắt đầu phẫu tích, phân loại các loài chim và khẳng định họ biết nhiều hơn người bản địa – những người ngắm chim từ lúc nhỏ cho đến lớn, thì mọi chuyện dần đi quá xa. Những gì mà nhóm người ngoại lai làm đã không còn là trò dở hơi nhất thời nữa. Mà giờ đây họ đã bàn luận về chim bằng một hệ từ vựng hoàn toàn mới. Bấy nhiêu đó là quá đủ với người bản địa rồi!”

Giai thoại này có thể được xem như ví dụ đại diện cho hai nhóm: khán giả đại chúng và học giả nghiên cứu/nhà phê bình. Qua đó, tác giả giải thích lý do vì sao người ta nghiên cứu về phim, nghiên cứu để làm gì và như thế nào. Tác giả còn mở rộng thêm góc nhìn khác khi giả định rằng có những người bản địa đồng ý với những gì mà nhóm người ngoại lai làm. Nhưng điều này không có nghĩa rằng khán giả đại chúng phải chấp nhận những gì mà chuyên gia nói, mà là họ tương tác một cách nghiêm túc với cách nhìn và suy nghĩ của các chuyên gia bằng việc ứng dụng, sửa chữa và phát triển những ý tưởng của họ. Nếu khán giả muốn nhìn nhận bộ phim theo một cách khác, họ có thể sử dụng những thuật ngữ của các chuyên gia bất cứ lúc nào.

Không dừng lại ở đó, tác giả còn dẫn thêm một ví dụ giả định khác của triết gia người Mỹ W.V.O. Quince, về một nhà nhân chủng học nghiên cứu ngôn ngữ của một nền văn hóa xa lạ. Nhà nhân chủng học chỉ vào một con thỏ, một người bản xứ nói ‘gavagai’, và anh ta viết ra ‘gavagai = con thỏ’. Tuy nhiên, chỉ khi đến giờ ăn, anh mới phát hiện ra rằng ‘gavagai’ có nghĩa là ‘bữa tối’. Điều này có nghĩa rằng kiến thức của nhà nhân chủng học không nhất thiết phải hay hơn hiểu biết thông thường của người bản xứ. Chẳng qua là cả hai đang đặt ra những câu hỏi khác nhau – nhà nhân chủng học đang viết một cuốn từ điển, còn người bản xứ chỉ đơn giản nghĩ về bữa ăn tiếp theo của mình.

Với tôi, những ví dụ trên có thể áp dụng phổ quát cho tất cả khán giả, không chỉ riêng giới nghiên cứu hay phê bình. Mỗi người chúng ta khi xem phim đều tìm kiếm những câu trả lời cho những câu hỏi khác nhau, cũng như với tâm thế hoàn toàn khác. Đó là chưa kể cảm xúc của chúng ta, tuỳ vào từng thời điểm có thể bị tác động bởi hàng chục biến số của cuộc sống.

Nên là, khen hay chê gì cũng được, đúng hay sai gì cũng được, chỉ cần điện ảnh còn sống, còn phim để xem là được. Vả lại, nếu khi xem xong phim bạn đã tìm ra được câu trả lời cho chính bản thân mình rồi thì bận tâm câu hỏi của người khác làm chi nữa?